«فرهنگ یاریگری در ایران» و «واره»
کاوشگر سرزمین های ناشناخته
دکتر مرتضی فرهادی در سال 1323 در ملایر دیده به چهان گشود. وی کارشناسی در رشته روانشناسی، فوق لیسانس در رشته ارتباطات اجتماعی و دکتری در جامعه شناسی دارد.
پژوهش های دکتر فرهادی از حدود چهل سال پیش تا کنون در نشریات تخصصی و کتابهای گوناگون منتشر شده است. نخستین پژوهش میدانی و مردم شناسی ایشان در سال 1347 انجام گرفت که در سال 1348، در مجموعه ای به نام « کتاب روستا» به چاپ رسید. از کتابهای وی می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
« در فصل های خنده دشوار » ( مجموعه شعر) شب شکن 1357، « نامه کمره » ( دو جلد ) امیر کبیر 1369، « نگاهی به پیشینه و اهمیت کبوترخانه های ایران» جشنواره هنری- ادبی روستا 1372، « فرهنگ یاری گری در ایران» نشر دانشگاهی1373 ( کتاب برجسته هفتمین دوره معرفی کتابهای برگزیده دانشگاه تهران، برنده جایزه نخست نهمین جشنواره روستا، کتاب برگزیده سیزدهمین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در زمینه علوم اجتماعی)، « موزه هایی در باد » ( رساله ای در باب مردم شناسی هنر ) دانشگاه علامه طباطبایی 1377 ( پژوهش برگزیده فرهنگی سال در زمینه مردم شناسی و تاریخ هنر، کتاب برجسته هشتمین دوره معرفی کتابهای برگزیده دانشگاه تهران)، « موزه های باز یافته » ( گمانه زنی هایی در فرهنگ عشایر روستاییان سیرجان، بافت، بردسیر و شهر بابک استان کرمان) انتشارات کرمانشناسی 1378، « واره» ( نوعی تعاونی سنتی زنانه در ایران ) دفتر مطالعات و برنامه ریزی وزارت جهاد کشاورزی 1380 ( کتاب برجسته بیستمین دوره معرفی کتابهای برگزیده دانشگاه تهران، کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در زمینه علوم اجتماعی).
کتابهای ذیل از ایشان در دست انتشار است:
« قفل و قفس، قناره و قداره » ( طرحها، کاریکاتورها و کاریواژه نگاریهای پیش از انقلاب) ، « کبوترخانه های ایران» ، « بانگ آب» ( مجموعه مقالات در پیوند با مسأله آب در ایران ) ، « شیوه های سنتی به ورزی و توان بخشی زمین کشاورزی در ایران» ، «فرهنگ یاری در دامداری» ( درآمدی بر مردم شناسی و جامعه شناسی تعاون در ایران ) ، « خورهه و نیمه ور دو کهنسال نام آور شهرستان محلات» ، « نقش و نگارهای گلیمینه های طایفه کورکی و قالیچه های گل برجشته دوره نازوج» ، « ترانه های کار ایران، کارآواهای فراموش شده» ، « از شیرگان تا سیرجان » ( رساله ای در جغرافیای تاریخی و باستان شناسی شهرستان سیرجان) و «نامه کمره» با تجدید نظر و افزوده شدن پژوهشها و اطلاعات تازه در چهار جلد.
مقدمه
چگونگی دست یابی به توسعه و بالندگی در کشورهای صنعتی، یکی از دلمشغولی های اصحاب اندیشه در کشورهای توسعه نیافته و در حال توسعه است. در این میان، شناخت از تحولات ژاپن، به عنوان کشوری آسیایی با یک تمدن کهن، که توانست از خاکستر جنگ جهانی دوم برخاسته و به چنان پیشرفتی برسد که همه جهانیان را شگفت زده کند، به عنوان یک الگو برای کشورهای توسعه نیافته مطرح است.
آنچه که موجب حیرت ما به عنوان یک فرد ایرانی می شود، این حقیقت است که (( ژاپن در دورانی حدود 260 سال ( از 1620 تا 1868 میلادی )، همزمان با دوره حکومت صفویه در ایران، کشوری منزوی بوده است. )) 3 در مقابل، کشور ما توانسته بود که امپراتوری و اقتدار گذشته خود را بعد از سالیان دراز به دست آورده و با جهان توسعه یافته آن روز ارتباط برقرار کند. اما این اقتدار و ارتباط چندان پایدار و ماندگار نبود و نتوانست موجب شناخت دولت مردان آن روز ایران از تحولات جهان پیرامون شده، و شرایط گذار به توسعه همه جانبه را فراهم نماید. اما ژاپن، در عین اینکه در آن روزگار کشوری منزوی و توسعه نیافته بود، توانست این شکاف و به اصطلاح « گپ تاریخی » را پر نماید.
از خلال پژوهشهای صورت گرفته در مورد توسعه یافتگی ژاپن می توان چنین نتیجه گرفت که عواملی چون نظام فئودالی ژاپن، مذهب کنفوسیوس4، (( تفکرات اقتصادی فردی به نام « شوشی» که از فیلسوفان بزرگ چینی است))، 5 آئین شینتو6، ناسیونالیسم ژاپنی7 و ترجمه کتب خارجی، نقش مؤثری داشته اند. از این رو، (( چنین به نظر می رسد که یک اراده ملی از مردم و طبقات اجتماعی ژاپن گرفته تا دین و حکومت، توأمان بر آن شدند که در راه توسعه گام نهند و با علم غرب در آمیزند. نفس این هماهنگی، خود در جلوگیری از انقطاع فرهنگی در ژاپن نقشی اساسی داشته است.))8 بنابراین باید گفت، ژاپن در عین حفظ و وفاداری به سنت های خود، توانست به پیشرفت و صنعتی شدن دست یابد؛ به گونه ای که امروز بعد از امریکا، دومین کشور صنعتی جهان به حساب می آید. حال این سؤال مطرح می شود که چگونه می توان در عین سنتی بودن، گذشته گرا نبوده و به توسعه نیز دست بافت؟ دکتر مرتضی فرهادی تلاش کرده است که در مقالات و کتاب های خود، به خصوص در دو کتاب« فرهنگ یاریگری در ایران » و« واره »، آن بخش از سنت ایرانیان را که نه همچون مانعی بر سر راه تجدد، بلکه نیرو و محرک لازم را به موتور توسعه جامعه ایران می بخشد، بازیابی کرده و وجوه گوناگون آنها را تبیین نماید.
هر دو کتاب فوق را باید دارای دو بخش کلی دانست، در یک بخش ما با شیوه ها و راههای عجیب و حیرت انگیزی در کشاورزی و دامپروری آشنا می شویم که در طی سالیان دراز، نسل اندر نسل منتقل شده اند، اما نگاه منفعل و بدون مطالعه و آگاهی، آنها را نابود کرده و یا در معرض انقراض قرار داده است. بخش دوم رد نظریه کسانی است که یکی از عوامل عقب ماندگی ایرانیان را وجود روحیه خودمحوری و تکروی دانسته اند.
فرهنگ یاریگری در ایران
یاریگری از ویژگی های یک جامعه سنتی است. از آنجایی که بخش قابل توجهی از جامعه ایران، تا اواسط دهه 50 ، وارد زیست شهری مدرن نشده بودند، یاریگری از اهمیت بسزایی برخوردار بود. منظور از یاریگری (( یکی بودن و همسویی کوششهای دو و یا تعداد بیشتری از افراد است، برای دستیابی به هدف یا هدفهایی معین با نیت و منظوری واحد و یا متفاوت )) (ص2).
کتاب « فرهنگ یاریگر در ایران » از سه بخش تشکیل شده است، بخش اول: شامل مسائل کلی تر کتاب. بخش دوم: شامل یاریگریهای سنتی در زمینه آب و آبیاری. بخش سوم: شامل یاوریها و تعاونیهای سنتی در زمینه کشتکاری است. هر یک از بخش های فوق خود به سه فصل تقسیم می شوند.
محور شکل گیری یاریگریهای یاد شده در این کتاب (( بیشتر مبنای « اقتصادی » دارد، ولی عوامل دیگری ( به صورت آشکار و نهان ) در دوام و قوام این گونه یاریگریها تأثیر داشته است. عواملی چون: گریز از تنهایی، خستگی و دلزدگیهای ناشی از کار فردی و یکنواخت؛ دستیابی به احساس امنیت حاصل از پذیرش در گروه و پرداختن به کار شادی آفرین و دل انگیز گروهی؛ تحکیم روابط دوستی، همسایگی، خویشاوندی، و بالاخره، دلپذیر کردن سختیها و مشکلات زندگی ))( ص 6).
فرهادی قبل از پرداختن به مسئله یاریگری بر لزوم تحقیق و مطالعه فرهنگ بومی ایران تأکید می کند، زیرا معتقد است که عدم مطالعه همه جانبه و شناخت از فرهنگ بومی، موجب خسارات اقتصادی، اجتماعی و روانی جبران ناپذیری شده است. از این رو، وی سه مسئله مهم را که در کشاورزی ایران که به آن بی توجهی شده است بیان می کند:
مسئله اول: خشک شدن قناتها در مناطق بیابانی و نیمه بیابانی بر اثر حفر چاههای عمیق است. در اهمیت قناتها همین بس که (( اگر تعداد قنوات ایران 000/20 رشته در نظر گرفته شود، با توجه به دبی ( مقیاس آبدهی ) قنات معدل که 25 لیتر در ثانیه تعیین گردیده، میزان کل دبی قنوات ایران … معادل 9 برابر مخزن سفید رود بزرگترین سد مخزنی ایران، و 80 برابر مخزن سد کرج و 2/1 برابر دبی متوسط سالیانه رودخانه کارون خواهد بود )) (ص 18 ).
دومین مسئله: کشاورزی ایران، کود و کودرزی است. در کشاورزی سنتی ایران یکی از راههای تهیه کود، استفاده از کبوترخانه ها ( به صورت برجهای گنبدی شکل هستند) بود. کودهای به دست آمده از کبوترخانه ها جزو بهترین و مرغوب ترین نوع کود است. در اهمیت آن همین بس (( که در کتاب « علم فلاحت و زراعت » که پس از سال 700 هجری نوشته شده و مؤلف آن ناشناخته است، … نویسنده با دقتی کم نظیر… به ذکر بیش از 16 نوع کود و محل و نحوه مصرف هر یک می پردازد.)) 9 به عقیده دکتر مرتضی فرهادی، کشاورزان یزدی، اصفهانی و شمالی، تجربه های با ارزش و گرانبهائی در این زمینه دارند.
سومین مسئله: کشاورزی ایران، تعاونیهای سنتی است. فکر اصلی در ایجاد تعاونی، بر پایه این اصل قرار دارد که، افراد خود برای همکاری گرد هم آیند. از این رو، تقریباً در همه جا، تعاونیهای سنتی به این اصل دست یافته بودند. بنیان تعاونیهای سنتی متمرکز در سطح « خود مصرفی » است. اما سیاستهای دولتی به سمتی پیش رفت که تعاونیهای رسمی ، که الگو برداری از تعاونیهای غربی بود ، جایگزین آنها شد. بنیان این گونه تعاونیها بر « بازرگانی و تجارت » نهاده شده است. بنابر این، در تضاد با اصل تعاون و تعاونیهای سنتی قرار گرفت، و در نهایت موجب حذف تعاونیهای سنتی گردید.
یکی دیگر از مسائل مهمی که دکتر فرهادی در کتاب خود به آن می پردازد، رد نظریه « خودمحوری » ایرانیان است. به عنوان مثال می توان به نظریه های « ترویج » و « لمتون» اشاره کرد. در این زمینه خانم « لمتون » در کتاب « مالک و زارع در ایران»، معتقد است که دهقانان ایرانی همانند مالکان و طبقات دیگر، چنان در فن همکاری بی تجربه اند که نمی توان تصویر روشنی ازروحیه مشارکتی در آینده آنان متصور شد. وی دلایل این امر را در: 1- سرگرمی به مسائل روزمره 2- اعتقاد به قضا و قدر و تسلیم و رضا به وضع موجود 3- عدم وجود تمایلات سیاسی می داند.
به عقیده دکتر مرتضی فرهادی، علت رواج نظریه تکروی روستائیان ایرانی در (( کمبود مطالعات در این زمینه است؛ که باعث شد اثر خانم لمتون یکه تاز باشد. قیاس روستائیان جامعه ما با روحیه دهقانان اروپایی است که پس از انقلاب صنعتی در قرن هیجدهم پدید آمد. از دلایل دیگر، « دلیل تراشی » کادرهای رده بالای اداری رژیم پیشین بوده است که می خواستند بر دلایل واقعی شکست برنامه هایشان سرپوش بگذارند. روحیه فردگرایانه برخی روشنفکران شهری ما نسبت به کل جامعه و فرافکنی این روحیه نیز از دیگر دلایل اعتقاد به نظریه تکروی بوده است )) ( ص 34 ). دکتر فرهادی در رد نظریه تکروی روستائیان ایرانی، سه نوع فعالیت روستائیان را که بر پایه همکاری است، بر می شمارد، و نمونه های متعددی برای هر یک می آورد. وی سه نوع فعالیت بر پایه یاریگری را بیان می کند: فعالیت نوع اول: شامل فعالیت های ساختمانی است. فعالیت نوع دوم: شامل تهیه منابع آب برای مصارف آبیاری و آشامیدن و لایروبی. فعالیت نوع سوم: شامل فعالیت های راهسازی است. هر یک از این یاریگری ها یا به صورت مجزا، یا ترکیبی دوتایی و یا ترکیب همه با هم قابل مشاهده است.
یکی از کارهای درخشانی که دکتر فرهادی در این کتاب انجام داده است، گونه شناسی و طبقه بندی انواع یاریگری است، که برای نخستین بار انجام شده است. گونه شناسی یاریگریها به این ترتیب است:
1- خودیاری 2- دگریاری 3- تعاونیهای سنتی 4- همیاری 10
واره
کتاب « واره » به نوعی جلد دوم کتاب فرهنگ یاریگری به شمار می آید. اگر در فرهنگ یاریگری، شاهد انواع یاریگریها در آبیاری و کشتکاری بودیم، در « واره » این یاریگریها را در دامداری می توانیم مشاهده کنیم.
« واره » ، نوعی تعاونی سنتی کهن و زنانه در ایران است. در واقع می توانیم بگوئیم که یک سازمان اجتماعی غیر رسمی است. زیرا تمام ویژگیهای یک گروه منسجم را داراست؛ بنابراین، هدف مشخصی دارند، رابطه هایش بی واسطه و چهره به چهره است، دارای ارزش است و در نهایت از یک هنجار و نظم دقیقی برخوردار می باشد. گستردگی « واره» در ایران به اندازه ای بود که (( در سال 1335 حداقل، حدود 2 میلیون زن ایرانی، در 000/400 هزار تعاونی تولید سنتی واره عضو بودند.)) 11 دامنه این نفوذ، تمام روستاها و ایلات و عشایر ایران را در بر می گرفت. از این رو، پی می بریم که زنان ایرانی از دیرباز در اقتصاد خانواده نقش مؤثری داشتند. اصولاً مشارکت زنان در فعالیت های اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی یکی از عوامل مهم در توسعه یک کشور به شمار می آید. در نتیجه، تجربه « واره » می تواند زمینه سازی برای حضور بیشتر زنان ایرانی در سطوح مختلف فعالیت اجتماعی را فراهم نماید. اثر چنین اعتماد و دادن حقوق شهروندی به زنان، سرعت بخشیدن به چرخهای ماشین کند توسعه در کشورمان است.
در مورد « واره » این نکته بسیار مهم قابل ذکر است که (( « واره » همان شگردی است که ایرانیان برای رسیدن به خودکفایی در این زمینه در گذشته اندیشیده اند و به احتمال زیاد، تا همان مقطع 1335 توانسته بودند کشور را از نظر تولید فرآورده های لبنی خودکفا کنند )) ( ص 97 ). البته قابل ذکر است که زنجیره تولیدات لبنی بسیار متنوع بود، به گونه ای که (( در میان عشایر بافت کرمان زنجیره لبنی به 17 و فرآورده های شیری ایلات سنگسر به 22 می رسد )) ( ص 97 ). همین امر نشان از اهمیت « واره » می دهد. در واقع « واره » می توانست به عنوان پشتوانه توسعه صنعتی به شمار آید. متأسفانه « واره » در شکل تولیدی خود نابود شد و امروزه به شکل مصرفی درآمده است.12 این تغییر جهت و تغییر ماهیت « واره » ، بزرگترین لطمه را به روند توسعه یافتگی ما وارد آورده است. چرا باید « واره » تولیدی که می توانست به صورت صنعی درآی13 مانند بسیاری از فعالیت های تولیدی ما سر از مصرف گرایی و سوداگری درآورد؟
به عقیده دکتر فرهادی، « واره » دارای دو کارکرد اقتصادی و غیر اقتصادی بود:
الف) کارکرد اقتصادی شامل:
1- واره و میزان شیر 2- واره و ماهیت شیر 3- واره و تقدس شیء 14 4- واره و بازارهای مصرف روزانه شیر 5- واره و فن آوری 6- واره و صرفه جویی در زمان 7- واره و صرفه جویی در نیروی کار 8- واره و تأمین نیروی کار.
ب) کارکرد غیر اقتصادی واره:
1- پذیرش اجتماعی 2- مبادله تنشها و تشفی روانی 3- مبادله اطلاعات: مانند مرگ و میر، ازدواج و غیره 4-اوقات فراغت زنان و واره 5- استقلال اقتصادی زنان و واره: در واره زنان از عواید اقتصادی و حقوقی برخوردار بودند. از این رو برای حفظ این موقعیت، از حضور مردان در واره جلوگیری می کردند. 15
کتاب « واره » از یک مقدمه مفصل و روشنگر و یازده فصل تشکیل شده است. فصل اول: کلیات. فصل دوم: پیشینه واره در فرهنگ و اقتصاد ایران. فصل سوم: زمینه های فرهنگی تداوم واره. فصل چهارم: دلایل تداوم و کارکردهای واره. فصل پنجم: گزینش در سازمان واره. فصل ششم: عوامل مؤثر در شروع واره و بازمانده جشنهای آن. فصل هفتم: چگونگی تحول شیر به واره. فصل هشتم: فنون و روشهای اندازه ای و محاسبه شیر. فصل نهم: گردش شیر و قواعد آن. فصل دهم: تعطیلات واره ( شیرلنگ ). فصل یازدهم: فهرستها.
پی نوشت:
1. فرهنگ یاریگری در ایران ( درآمدی به مردم شناسی و جامعه شناسی تعاون ) / مرتضی فرهادی / مرکز نشر دانشگاهی / چاپ دوم 1376
2. واره ( درآمدی به مردم شناسی و جامعه شناسی تعاون و مشارکت مردمی ) / مرتضی فرهادی / وزارت جهاد کشاورزی، معاونت ترویج و مشارکت مردمی / چاپ اول 1380
3. گفت و گو با دکتر محمد نقی زاده، رئیس مؤسسه تحقیقات بین المللی دانشگاه میجی ژاپن / ماهنامه تدبیر،
شماره 107 ، آبان 1379 / ص 70
4. نامی ترین فیلسوف و دانشمند چینی ( 551 – 479 ق.م ). وی موجد طریقه اخلاقی بسیار بود که اساس آن بر صمیمیت نسبت به سنن ملی و قومی و خانوداگی است. پایه تعالیم او روی پنج رابطه بنا شده که عبارتند از: 1- رابطه کارفرما و کارگر 2- پدر و پسر 3- زن و شوهر 4- برادر بزرگتر و برادر کوچکتر 5- دوست بزرگتر و دوست کوچکتر.
5. گفت و گو با دکتر محمد نقی زاده / همان منبع.
6. دین رایج در ژاپن که بر اساس پرستش نیاکان، رب النوعها و اعتقاد به منشأ آسمانی امپراتور پدید آمده است.
7. در سال 1868 میلادی حکومت فئودالی « توگوبا » سرنگون می شود و حکومت ناسیونالیستی « میجی »، که از آن به عنوان رستاخیز میجی نام می برند، جایگزین آن می شود.
8. دکتر مرتضی فرهادی / صنعت در برابر سنت یا برفراز آن / فصلنامه نامه پژوهش، سال اول، شماره 1 ، تابستان 1375 / ص 42
9. نگاهی به اهمیت و پیشینه کبوترخانه های ایران / دکتر مرتضی فرهادی / وزارت جهاد کشاورزی / چاپ اول 1372 / ص 34
10. برای شناخت دقیق از این تقسیم بندی نگاه کنید به فصل 3 کتاب، و جدول های متعددی که ارائه شده است.
11. مرتصی فرهادی / واره نوعی تعاونی سنتی کهن زنانه / فصلنامه رشد علوم اجتمای / شماره 6 و 7 ، زمستان 69 و بهار 1370
12. رایج ترین آن صندوق های پولی است که زنان خانه دار ایرانی تشکیل داده اند. در این شیوه اعضاء هر ماه مقدار پول معینی، مثلاً 10 هزار تا 100 هزار تومان، می پردازند. در مقابل هر ماه در بین اعضاء قرعه کشی صورت می گیرد و از100 هزار تومان تا 1 میلیون و 2 میلیون پول می گیرند.
13. در دهه 60 و در زمان جنگ، ما شاهد شکل گیری « واره » صنعتی بودیم. به این معنی که کل شیری که از واره به دست می آمد، توسط اتومبیلی که به روستا می آمد گرفته شده و به کارخانه برده می شد. اما بعد از مدتی این شیوه هم مانند خود « واره » از بین رفت.
14. برای آگاهی بیشتر از نقش اشیاء مقدس در حوزه اقتصاد در فرهنگ ایرانی، نگاه کنید به:
مختصات شییء مقدس / دکتر مرتضی فرهادی / فصلنامه نمایه پژوهش، شماره 8 و 7 ، پاییز و زمستان 1377
15. در این مورد دو نکته قابل ذکر است: نخست، همین حفظ پایگاه و قدرت اقتصادی توسط زنان، یکی از دلایلی بود که واره را به صورت یک کار زنانه درآورده بود. دوم، از زاویه فمینیسمی این موضوع جالب خواهد بود؛ امروزه یکی از دلایل سلطه مردان بر زنان، عدم وجود پایگاه اقتصادی برای آنها است. تا زمانی که زنان ما نتوانند قدرت اقتصادی به دست بیاورند، نمی توانند حقوق دیگر خود را به دست آورند. از این رو، « واره » می تواند به عنوان یک سازمان پیش رو، که هویت مستقلی به زنان در مقابل مردان داده بود، مطرح باشد.
علیرضا جاوید