مرتضی فرهادی
دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران
بنهشناسی پیشینهء پژوهش،نقد آراء در چگونگی پیدایش«بنه»
اگرچه پژوهش دربارهء تعاونیهای سنتی1در ایران دوران نوجوانی خود را میگذراند،با این حال قراین نشان میدهد که«بنهها»یکی از کهنترین و کارآمدترین تعاونیهای سنتی در ایران بوده است و در مناطق و شرایط بسیار گوناگون به زندگی خود ادامه داده است.«بنهها»برخلاف آنچه که اغلب تصور میشود،باتمام دگرگونیها و افتوخیزهایش هنوز «آب در کوزه»و یکی از مسایل زنده و پویای کشاورزی کهنسال ایران است و جا دارد که مورد عنایت بیشتر پژوهشگران علوم اجتماعی و مجریان و برنامهریزان کشاورزی و تعاون ما قرار گیرد.
زایش و افزایش بنههای«خودانگیختهء»2غالبا«مهاجرکار»3و «صیفیکار»4در چهار دههء گذشته،در مناطق گرمسیری و جنوب خط خرما (1)-دربارهء معنای اصطلاحی«تعاونی سنتی»آنطور که موردنظر نگارنده است و تفاوت آن با سایر«یاریگریهای سنتی»همچون«خودیاری»و«همیاری»و«دگریاری»و...نک به:
مرتضی فرهادی.«گونهشناسی یاریگریها و تعاونیهای سنتی در ایران».کیهان فرهنگی سال دوم،ش 10(دیماه 1364).و یا مفصلتر و دقیقتر از آن در:
مرتضی فرهادی.«گونهشناسی»«یاوریها»و«یاریگریهای»سنتی در ایران».نامه علوم اجتماعی.دورهء جدید.ش 1(پاییز 1367).دانشکدهء علوم اجتماعی دانشگاه تهران. ص 149-166
(2-4)-«خود انگیخته»در برابر«برانگیخته»و«مهاجر کار»در برابر«بومی کار»و-
و بهویژه در کنار راههای مواصلاتی این مناطق تاییدی بر این مدعا است.
امروزه افزون بر ضرورت تکمیل پژوهشهای موجود دربارهء «بنههای»قبل از اصلاحات ارضی و تغییرات و مرگ و میر آنها پس از آن،پژوهش دربارهء دلایل گسترش بنههای«مهاجر»یاد شده در سطور پیش و پیگیری روند کار بندههای«برانگیخته»پس از انقلاب اسلامی (ده هزار مشاع تا پایان سال 1366)5،یکی از کارهای اساسی مربوط به مسائل ارضی،کشاورزی و تعاونی ایران است و لازم است از دیدگاههای مختلف مورد پژوهش قرار گیرد،تا با گشودن راز و رمز موفقیت بنهء «خودانگیخته»در گذشته و حال و مشکلات تعاونیهای رسمی بهطور اعم و بنههای«برانگیخته»(مشاعها)6و از آن جمله تمایل به افراز زمین و کار فردی در پارهای از آنها بهطور اخص7،راه برای گزینش و تشویق یکی از آزمودهترین نظامهای کشاورزی ایران هموار شود.
ق-«صیفی کار»در مقابل«شتفی کار»و«غله کار».نک به:گونهشناسی نگارنده از بنهها در: شیوهها و زمینههای یاریگری در شهر و روستا.تهران،1366.(پلیکپی)دانشکدهء علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی.
(5)-نک به:نگرشی بر مسئلهء زمین و فعالیتهای هیأتهای هفت نفره واگذاری زمین در آئینهء آمار.تهران،1367.انتشارات ستاد مرکزی.ص 4 و 9.
(6)-دربارهء مشاعها و مسایل و مشکلات آنها نک به:
الف)-هوشنگ بافکر،ابراهیم زاهدی عبقری،جواد نیازی،ناصر یزدانی و غلامرضا حیدری.بررسی مسائل مربوط به واگذاری زمین و تشکیل واحدهای تولیدی مشاع در منطقهء جیرفت.تهران،1363.وزارت کشاورزی و عمران روستایی.
ب)-هوشنگ بافکر،جواد نیازی،غلامرضا حیدری،ناصر یزدانی و ابراهیم زاهدی عبقری.بررسی مسایل مربوط به واگذاری زمین و واحدهای تولیدی مشاع در گرگان و گنبد.تهران،1363.وزارت کشاورزی و عمران روستایی.
(7)-گاه سخنهای منتشر نشدهای دربارهء موفقیت برخی مشاعها به گوش میرسد:
آقای اسحاق حسینی یکی از مسؤولین با تجربه در امر مشاعها به نگارنده اظهار میداشتند که طی سالهای 1359-1363،شاهد موفقیت 150 مشاع از 200 مشاع قم بودهاند.
افزون بر فواید کاربردی،پژوهش دربارهء بنهها،بهعنوان یک سازمان اقتصادی-اجتماعی نهادی،موضوع پژوهش علوم اجتماعی و بهویژه جامعهشناسی روستایی،مردمشناسی اقتصادی،اقتصاد کشاورزی، بومشناسی و جغرافیای انسانی8،تعاون و غیره است و میتواند در بالندگی علوم اجتماعی در ایران مؤثر افتد.
پیشینهء پژوهش دربارهء بنهها
تاحد اطلاع ما،نخستین کسی که از وجود«بنه»در ایران سخن گفته و آن را تعریف و توصیف کرده،جی.پی.تیت Tate انگلیسی است که بین سالهای 5-1902 بهعنوان نقشهبردار کمیسیون حل اختلاف مرزی ایران و افغانستان در سیستان به سر میبرده است.
وی در چند صفحه دربارهء«پا گاو»(بنه)های سیستان ایران و افغانستان و انواع آن«پاگوغمی»و«پاگو تحویل»،مالکیت زمین پاگاوها و مالالاجاره و نحوهء مشارکت اعضاء پاگاوها در لایروبی شبکهء آبیاری منطقه و غیره سخن گفته،و جالبتر آنکه وی در 83 سال پیش «پاگاو»(بنه)را بهعنوان یک سازمان زراعت جمعی دیده است9.
نخستین ایرانی که از«بنه»بهعنوان یک اصطلاح کشاورزی سخن گفته و آن را به زعم خود تعریف کرده،شادروان دکتر تقی بهرامی، صاحب کتاب مشهور«فرهنگ روستایی»(دایره المعارف فلاحتی)10 میباشد.البته شادروان بهرامی به خلاف«تیت»بنه را واحد کشاورزی دیده است و نه یک نظام و سازمان تعاونی.
(8)-گفتنی است که بیشتر مطالعات دربارهء بنه توسط جغرافیادانان ایران انجام شده است.
(9)-جی.پی.تیت.سیستان.به کوشش غلامعلی رئیسالذاکرین.مشهد،1362.ادارهء کل ارشاد اسلامی سیستان و بلوچستان.ص 273-276.
(10)-تقی بهرامی.فرهنگ روستایی(دائرة المعارف فلاحتی).تهران 60/1317.
«گاوآهن را یک جفت گاو میکشد و دو جفت گاو عموما واحد رعیتی را تشکیل میدهد که آن را یک بنهء چهار گاوی مینامند،بنهء شش گاوی هم است،هر گاوی به یک پاکار متعلق است و بنهء چهار گاوی را چهار پاکاریار رعیت و بنهء شش گاوی را شش رعیت اداره میکنند....
در نسقبندی دهات اطراف تهران بنهء چهار گاوی و شش گاوی واحد رعیتی است،ولی در شهرستان،بیشتر روی زوج نسقبندی میشود،یعنی واحد رعیتی دو گاو است»11.
بیست سال پس از انتشار کتاب«ارزیابی کشاورزی»بهرامی به تعریف دقیقتری از«بنه»در دایرهالمعارف فارسی برمیخوریم:
«بنه»در اصطلاح کشاورزی مقداری از زمین زراعتی(است)که عمل رعیتی در آن با 4 یا 6 یا در بعضی دهات 8 گاو انجام میگیرد،در ایران غالبا چند نفر زارع گاودار در کشت یک بنه با یکدیگر شرکت میکنند»12.
اما اولین اثر مهمی که از«بنه»با نامهای محلی مختلف و از مناطق متفاوت سخن گفته است،کتاب گران سنگ«مالک و زارع در ایران» میباشد.اما از آنجا که خانم لمپتون این مسأله را همچون دکتر بهرامی در قالب«جفت»(واحد کشاورزی)دیده است،و با«بنهها»به صورت فرعی و غیرمستقیم برخورد کرده،مطالب آن در این زمینه،اغلب برای پژوهشگران کمتر شناخته شده است و در نتیجه در کتابهای جامعهشناسی روستایی و تحقیقات و نوشتههای بنهشناسان ایران انعکاس نیافته است.
خانم لمپتون بهطور مستقیم و غیرمستقیم در صفحات مختلفی از کتاب و بهویژه در فصلهای 16 و 23 آن،از وجود بنهها در اسدآباد همدان و بروجرد و«ورزقان»«آذربایجان»و«خیر»و جهرم و داراب و (11)-تقی بهرامی.ارزیابی کشاورزی.تهران،1325.ص 150.
(12)-لغتنامهء دهخدا.حرف«ب».ص 335.به نقل از:غلامحسین مصاحب و دیگران دایرة المعارف فارسی.تهران،1345.
«قرابولاغ»فارس و باشت و ممسنی و مناطقی از سیستان و بلوچستان و استان کرمان و خراسان و«عقیلی»شوشتر و....سخن میگوید13.
زاویهء دید و نحوهء برخورد خانم لمپتون نسبت به بنهها،سبب شده که وی نیز همچون دکتر بهرامی به جنبهها و روابط تعاونی کشاورزان در داخل بنه کمتر توجه کرده و یا اصولا بیتوجه باشد.در همینجا باید گفت که نظریهء خانم لمپتون دربارهء تکروی کشاورزان ایرانی نیز از همین بیتوجهی ناشی شده است14.
اگر خانم لمپتون بیشتر از طریق مصاحبه و مشاهده15به درک بنهها- هرچند غیرمستقیم توفیق یافته است.پطروشفسکی وجود بنهها را از مطالعات تاریخی خود بازیافته،گرچه-شاید به خاطر قلت منابع تاریخی در این زمینه-اطلاعات فراوان و در خور آن چنانکه باید به دست نمیدهد16.
شادروان آلاحمد در کتاب«تاب نشینهای بلوک زهرا»برای نخستینبار معرفی نسبة دقیقی از نوعی بنه(«بنهء فرسایشیافته»)17در دو روستای«سگزآباد»و«ابراهیمآباد»بویین قزوین پرداخته است. وی«بنه»را بهعنوان نوعی سازماندهی کار کشاورزی دانسته و روابط بنهها را با مسألهء تقسیم آب و آبیاری مطرح میسازد18.
(13)-لمپتون.مالک و زارع در ایران.ترجمهء منوچهر امیری.تهران،134.بنگاه ترجمه و نشر کتاب.صفحههای:38،319،522،523،525،526،640،644، 646،648.
(14)-لمپتون.همان منبع.ص 684.
(15)-همان منبع.مقدمهء ترجم.ص 10.
(16)ایلیا پاولویچ پطروشفسکی.کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول. ترجمه کریم کشاورز.تهران،1355.انتشارات نیل.ص 456-549 و 564-565.
(17)-در برابر«بنهء کامل».نامگذاری از نگارنده است.
(18)-جلال آلاحمد.تات نشینهای بلوک زهرا.تهران،1353(چاپ چهارم). امیر کبیر.ص 24-29.
پس از«تاب نشینها»،آفای هوشنگ ساعدلو در 1347 در جزوهء درسی پلیکپی شدهای به نام«اقتصاد کشاورزی»در حدود پانزده صفحه در بارهء«سازمانهای تولید زراعی سنتی ایران»(بنهها)مطالب تازهای را مطرح کردهاند که عبارت است از یک«بنهء دیمکار»19در«کوره»دهی نزدیک لار20و یک«بنهء فرسایشیافته»از محمودآبد اصفهان21و بالاخره معرفی بنههای سهدهکدهء«خوزنین»و«دولتآباد»و«زوار»در دشت قزوین22.
آقای ساعدلو در این جزوه بنهها را«منطقیترین سازمانهای تولیدی اکثر روستاهای ایران در انطباق با شرایط طبیعی»دانسته23و معتقد است که:«بنهها و صحراها میتوانند به بهترین سازمانهای تعاونی روستایی ایران تبدیل شوند»24.
ساعدلو در ده سال بعد،در کتاب«مسایل کشاورزی ایران»،در هنگام نقد کتاب«بنه»و با احاطهای که به مسایل اقتصادی کشاورزی و جامعهشناسی روستایی ایران داشتهاند،در بیست و شش صفحه،به صورت فشرده نظریات و دانستههای خود را در زمینهء بنهها و دورنمای آینده آنها، همراه با تاریخچهء مختصر اما بسیار مفیدی از مطالعات«دهشناسی»در ایران ارائه کردهاند25.
گفتنی است که پیشاز«اقتصاد کشاورزی»بنههایی از«ابراهیم آباد»نیشابور نیز معرفی شدهاند که پژوهش آقای موریوانو و آقای (19).نامگذاری از نگارنده است.
(20)هوشنگ ساعدلو.اقتصاد کشاورزی.تهران،1347.انتشارات دانشکدهء اقتصاد دانشگاه تهران.(پلی کپی).ص 84-86.
(21)هوشنگ ساعدلو.همان منبع.ص 89-94.
(22)-همان منبع.ص 94-98.
(23 و 24)-همان منبع.ص 98
(25)-هوشنگ ساعدلو.مسایل کشاورزی ایران.تهران،1357.انتشارات رواق.
طالب میباشد26.
اما عظیمترین کار در توصیف بنهها،کتاب«بنه»(نظامهای تولید زراعی جمعی قبل و بعد از اصلاحات ارضی)است که انتشار آن در سال 1351،به راستی نقطهء عطفی در بنهشناسی ایران به شمار میآید.
آقای صفینژاد در این کتاب نمونههایی از بنههای جنوب تهران و خراسان و سیستان،بر دسیر کرمان و....را معرفی کردهاند27کتاب«اسناد بنههای شهر ری(غار و فشافویه)»،توسط همین نویسنده در سال 1356 به چاپ رسیده است28.
لازم به یادآوری است که آقای صفینژاد،شش سال پیش از چاپ کتاب «بنه»،در کتاب«منوگرافی ده طالبآباد»،بنههای این روستای ورامین را نیز معرفی کرده است29.
در شروع اصلاحات ارضی به جهات مختلف و از آن جمله عدم شناخت کافی30،به نظام بنهها بهعنوان الگوی جا افتادهای برای آیندهء کشاورزی ایران توجه کافی نشد.اما پس از گذشت حدود میک دهه از این اصلاحات و بروز عوارض مختلف و منجمله کوچک شدن قطعات زمینهای کشاورزی، وزارت تعاون و امور روستاها به فکر مطالعهء بنهها و بررسی امکان تشکیل (26)-موریوانو-مهدی طالب.منوگرافی ابراهیمآباد نیشابور.تهران،1345. مؤسسه تحقیقات اجتماعی.ص 20 و 25-27
(27)-جواد صفینژاد.بنه(نظامهای تولید زراعی جمعی قبل و بعد از اصلاحات ارضی). تهران،1353(چاپ سوم).انتشارات توس.
(28)-جواد صفینژاد.اسناد بنهها(اسناد بنههای شهر ری)تهران،1356. دانشکدهء علوم اجتماعی و تعاون.
(29)-جواد صفینژاد.طالبآباد(نمونهء جامعی از بررسی یک ده).تهران،1355 دانشکدهء علوم اجتماعی و تعاون.
30-دلایل این بیتوجهی را نک به:مرتضی فرهادی.زمینهها و شیوههای یاریگری در جوامع شهری و روستایی.تهران،1365.دانشکدهء علوم اجتماعی دانشگاه علامهء طباطبایی.(پلیکپی).ص 6-15.
گروههای زراعت جمعی(مشاعها)افتاد و به همین خاطر پژوهشگران این وزارتخانه در 19 روستا در چهار منطقهء فسا،باختران،اسلامآباد و نیشابور به تحقیق پرداختند.حاصل کار گزارشی است در 118 صفحهء پلیکپی شده،شامل خلاصهای از سوابق برخی یاریگریهای سنتی و بنهها در این مناطق.
مطالب تازهء این گزارش،وجود«بنههای فرسایشیافته»در روستای «چناچنگای»در اسلامآباد غرب(شاهآباد سابق)میباشد31.
آخرین مطلبی که پیش از انقلاب دربارهء بنهها به چاپ رسیده،مقالهء زنده و ارزندهای از آقای سیروس سلمانزاده است.در این نوشته از «بنکو»(بنهء فرسایشیافته)سازمان کار سنتی کشاورزان دزفول و همچنین تشکیل گروههای زراعت جمعی زارعین مهاجر اصفهانی(بنههای خودانگیخته و مهاجر کار جدید)و کارآمدی آنها سخن به میان آمده است.در این مقاله همچنین کار دو تن از پژوهشگران آلمانی دربارهء «بنکو»معرفی شده است32.
«...گروههای کار جمعی که در دزفول به نام«بنکو»معروفیت داشتهاند،توسط«اهلرز»23در سال 1973 و«گودیل»34در سال 1974 (31)-داراب شریفپور،مرتضی مجتهدزاده و محمود علمیراد.بررسی امکان تشکیل گروههای زراعت جمعی.تهران،1355.دفتر تحقیقات تعاونی(پلیکپی).
(32)-سیروس سلمانزاده.«نوآوری در نظام کشاورزی سنتی شمال خوزستان».مجلهء علمی کشاورزی.ش 4(آبانماه 1356).دانشکدهء کشاورزی دانشگاه جندی شاپور.ص 4 و 5.
(33)-(به تصویر صفحه مراجعه شود)-
مورد مطالعه قرار گرفتهاند.بررسی اول مربوطه به روستای«بنوارشامی» و«سیاه منصور»در پنج کیلومتری جنوب شرقی شهر دزفول و تحقیق دوم مربوط به روستای«شوهان»در 18 کیلومتری جنوب غربی شهر دزفول بوده است....»35
در شش سال گذشته مرکز تحقیقات روستایی وزارت کشاورزی و عمران روستایی،مطالعاتی را دربارهء مشاها(بنههای برانگیخته)یی که حاصل لوایح قانونی مربوط به اصلاحات ارضی اسلامی و هیأتهای هفت نفرهء واگذاری زمین میباشد،شروع کرده که برخی از گزارشهای آن همچون بررسی مشاعهای جیرفت36و گرگان و گنبد37منتشر شدهاند.و کار برروی مشاعهای مناطق دیگر ادامه دارد.در این دو گزارش پس از بیان کلیاتی دربارهء اوضاع جغرافیایی و اقتصادی و جمعیتی منطقه تاریخچهای از اصلاحات ارضی و شکلهای بهرهبرداری و تولید زراعی آن پیشاز انقلاب،تحولات پس از آن و تکوین و تصویب لوایح قانونی اصلاحات ارضی اسلامی و هیأتهای هفت نفره،شکلگیری مشاعها، ق-(به تصویر صفحه مراجعه شود)
(34)-(به تصویر صفحه مراجعه شود)
(35)-سیروس سلمانزاده.همان منبع.ص 4 و 5.
(36)-هوشنگ بافکر،ابراهیم زاهدیعبقری،جواد نیازی،ناصر یزدانی و غلامرضا جیدری. بررسی مسایل مربوط به واگذاری زمین و تشکیل واحدهای تولیدی مشاع در منطقهء جیرفت. تهران،1361
(37)-هوشنگ بافکر،جواد نیازی،غلامرضا حیدری،ناصر یزدانی و ابراهیم زاهدی عبقری.
بررسی مسایل مربوط به واگذاری زمین و واحدهای تولیدی مشاع در گرگان و گنبد. تهران،1363.
نارساییها،مسایل و مشکلات آنها مطرح و در پایان توسط پژوهشگران پیشنهاداتی ارائه شده است.
آخرین مطالب قابل توجهی که دربارهء بنهها،در این اواخر به چاپ رسیده،دو مقالهء جالب و روشنگر دربارهء«یازو»(بنهء همترازانه)38در شمال خراسان39و نقش عوامل تولید در شکلیابی روشهای تولید گروهی و ساختار قدرت،با نمونهء«پاگاو»های سیستان در اواخر دوران قاجاریه میباشد40.
نوع بنههای معرفی شده در مقالهء«یازو»از تازگی خاصی برخوردار است.این مسأله در مورد«همبازی»(بنهء همترازانهء دیمکار)که از روستاهای پرباران ساری،در پاورقی همین مقاله معرفی شده است نیز صادق است.
معرفی گونههای جدید بنه و پیگیری کار بنهها در مناطق دیگر ایران نشان خواهد داد که تحلیل و طبقهبندی(گونهشناسی)بنهها به- تجدیدنظر فراوانی نیازمند است41.
آراء در چگونگی پیدایش«بنهها»
فهم دلایل پیدایش«بنهها»در تاریکیهای تاریخی و ما قبل تاریخی (38)-نامگذاری داخل پرانتز از نگارنده.
(39)-محمد حسین پاپلییزدی-جلیل حسنپور رضوی.«یازو،نمونهای از نظام سنتی بهرهبرداری جمعی در شمال خراسان».مجمومهء مقالات سمینار جغرافی(شمارهء 3).به کوشش محمد حسین پاپلی یزدی.مشهد،1365.ص 377-407.
(40)-حسن ضیاء توانا.«نقش عوامل تولید در شکلیابی روشهای تولید گروهی و ساختار قدرت».مجمومهء مقالات جغرافیایی(شمارهء 3).ص 325-347.
(41)-در این نوشته-تاحد اطلاع-تکیه بر کتابها و مقالات چاپ شده و پلیکپی بوده است.کار بر روی پایاننامههای تحصیلی که لازم نیز هست،کار جداگانهای را در خر میباشد.در صفحات آینده نگارنده به برخی از پایاننامههای دانشکدهء علوم اجتماعی دانشگاه تهران اشاراتی خواهد داشت.
جدول شمارهء یک
نام"بنه"و اعضاء آن در مناطق مختلف ایران با ذکر منبع
(به تصویر صفحه مراجعه شود) (*)-کار دانشجویی تحت نظر نگارنده.
(**)-داراب شریفپور،مرتضی مجتهدزاده و محمود علیمراد.بررسی امکان تشکیل گروههای زراعت جمعی.تهران،1355. وزارت تعاون و امور روستاها.(پلیکپی).ص 11.
(***)-"حاجیآباد"شهرکی است میانهء راه سیرجان به بندرعباس و جزو استان هرمزگان.
جدول شمارهء 2
نام بنه و اعضاء آن در برخی مناطق ایران با ذکر منبع
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
جدول شمارهء 3
نام"بنه"و اعضاء آن در برخی مناطق ایران با ذکر منبع
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
جدول شمارهء 4
نام"بنه"و اعضاء آن در برخی مناطق ایران با ذکر منبع
(به تصویر صفحه مراجعه شود) در ایران و دیگر کشورهای جهان،و مهمتر از آن فهم دلایل تداوم بنهها در تغییرات و دگرگونیهای پیوستهء تاریخ کشاورزی کهنسال ما از سویی و در شرایط متفاوت اقلیمی و جغرافیایی و فنی و.....از سوی دیگر،هم از لحاظ نظری و پیشبرد کار علوم اجتماعی و بهویژه«جامعه- شناسی تعاون»و مردمشناسی اقتصادی و بومشناسی انسانی و هم از لحاظ کاربردی و عملی دارای اهمیت بسیار است.اگر به درستی دانسته شود، تحت چه شریطی بنهها به وجود آمده و مهمتر از آن اینکه تحت چه شرایطی تغییر و تداوم یافتهاند،میتوان دانست که آیا چشم امیدی بر این تجربهء طولانی،در شرایز فعلی و آیندهء کشاورزی ایران میتوان داشت و یا نه؟برای مثال آیا میتوان از این تجربیات در کارآمد کردن هرچه بیشتر تعاونیهای رسمی بهطور اعم و«مشاعها»(بنههای برانگیخته) و تعاونیهای تولید کشاورزی بهطور اخص سود جست؟
گفتنی است نظریاتی که تابهحال دربارهء دلایل پیدایش بنهها عنوان
شده است،گرچه از جهات گوناگون اشکالپذیر میباشند،اما چهار- چوبهایی برای تفکر و انگیزههایی را برای پژوهش بیشتر فراهم ساختهاند.
ما در اینجا نه قصد و نه توان آن را داریم که دلایل پیدایش و دلایل تداوم بنهها را از یکدیگر تفکیک کرده،و دلایل هر دسته را بازشناسیم، بلکه تنها میخواهیم در پرتو اطلاعات تازهتر و جمعبندی مصالح فراهم شده و نظریات ارائه شده در با به روی فرضیات و پژوهشهای نوتری بگشاییم و در این راه نخست به ذکر این آراء میپردازیم.
تاحد اطلاع ما،پطروشفسکی یکی از نخستین کسانی است که براساس اطلاعات و مدارک تاریخی کوشیده است دلایل پیدایش گرو- ههای تعاونی کشاورزی(جفت،فدان)را توضیح دهد،وی در کتاب «کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول»،در چندجا به این مسأله اشاره میکند و دلایل پیدایش این گروهها را ناتوانی خانوادهء روستایی در خرید نیروی شخم و کارهای ضروری آبیاری میداند.
«....عادتا یک خانوار منفرد روستایی بسیار فقیرتر و ناتوانتر از آن بوده که خیش سنگین و یا سبک و گاوان نر را برای کشیدن آن خریداری کرده،کارهای ضروری آبیاری را انجام دهد....بدینترتیب در ایران و کشورهای مجاور آن،یک قاعدهء کلی حکمفرما بوده که چند خانوار روستایی متحد شده یکجا خیش و گاو و تخم برای زرع ابتیاع میکردند و باهم مساحت معینی را کشت میکردند که«جفت» یا«فدان»نامیده میشده»42.
«جفت،با قطعه زمین شخمی یک خانوار دهاتی مطابقت نداشته و قاعدتا یک خانوار قادر به خرید و نگهداری گاوان نر برای کشش و خیش نبوده،و بدین منظور تا این ایام نیز روستاییان ایران در گروههای» (42)-پطروشفسکی،کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول.ج 2.ص 4556 و 547.
کوچک متحد شده و چند خانوار در یکجا به خرید و نگهداری خیش و عوامل کشش آن اقدام میکنند.به موجب یادداشتهایی که در سال 1273 هـ. میرابو الحسن شاه دربارهء سیستان تنظیم کرده در 18 روستای ایالت مزبور-متعلق به علی خان سربندی 710 زوج(جفت)در برابر 4700 خانوار روستایی وجود داشته-و از 3 تا 20 خانوار یک زوج و بهطور متوسز هر 6-7 خانوار یک زوج[گاو]داشتهاند.در یادداشت مزبور این رقم متوسط در مورد دیگر روستاهای متعلق به سایر مالکان سیستان نیز تکرار شده است»43.
مسألهء آبیاری که پطروشفسکی نیز به آن بهعنوان یکی دیگر از دلایل پیدایش بنهها اشاره کرده است،به شکلهای گوناگون محور بسیاری از نظریات دربارهء پیدایش بنه میباشد.
«علت اصلی به وجود آمدن نظام بهربرداری گروهی در شرق از دیدگاه برخی پژوهشگران و شرقشناسان همانند،«ویت فوگل»و«وارگا»44، شرایط آب و هوایی(جغرافیایی)بهویژه در نواحی نیمه صحرایی،که ضرورت آبیاری مصنوعی به کمک نهربندی و سایر اقدامهای مشابه را ایجاب میکند،میباشد»45.
دو تن از پژوهشگران مسایل تعاونی و روستایی ایران،بنهرا حاصل تکامل«بنهء آب»و دلیل پیدایش«بنه آب»را اقتصادی کردن بهرهبرداری از منابع کمیاب آب دانستهاند.
«...بنه که نوع سادهء آن به نام«بنهء آب»به صورت همکاری زارعان یک ده برای جلوگیری از هدر رفتن آب از طریق مبادلهء نوبت آب در قطعات پراکنده و زمینهای واقع در قسمتهای مختلف ده،در تعدادی از» (43)-پطروشفسکی،همان منبع.ص 549.
(44)-. 2)-Wittfogel 1962;Varga 1968 )
(45)-حسن ضیاء توانا.«نقش عوامل تولید در شکلیابی روشهای تولید گروهی و ساختار قدرت».مجمومهء مقالات سمینار جغرافیایی(شمارهء 3).تهران،1365.ص 327.
روستاها دایر است،در برخی از مناطق روستایی تکامل بیشتری پیدا کرده و به شکل یک سازمان متشکل عمل میکند،که در آن نوعی همکاری و تعاون بین زارعان عضو و در زمینهای زراعی متعلق به آنها برقرار میباشد،و مدیریتی بهعنوان«سربنه»با همکاری سایر اعضاء که به نسبت مشخصی در انجام کارها و بهرهبرداری سهیماند،ادارهء کشت و بهرهبرداری را برعهده دارند»46.
دربارهء دلیل پیدایش و گسترش«بنهها»پژوهشگران ایرانی نظریات دیگری را نیز عنوان کردهاند،که مسألهء کمبود آب،میزان بارندگی، مالکیت و مدیریت و....از آن جملهاند.
آقای ساعدلو در اینباره مینویسند:
«تشکیل چنین سازمانهایی را میتوان بیشتر به علت طریقهء خاص آبیاری و مشکلات ناشی از آن دانست.اساس آبیاری در اکثر دهات ایران مبتنی بر روش آبیاری از طریق قنوات و الهار است.در بسیاری از دهات طول نهرهایی که آب را از منبع اصلی به زمین کشاورزی منتقل میکنند،بسیار زیاد است.در بعضی دهات این فاصله متجاوز از ده کیلو- متر میباشد.رساندین آب از مسافاتی چنین طویل به مزارع به صورت فردی ممکن نیست،استفاده از آب و آبیاری مزارعی که مالکیت آن و یا محصولات کاشته شده در آن متعلق به بیش از یک نفر است،سبب تشکیل گروههای متشکل در ده میشود....»47.
آقای ساعدلو در جای دیگر مینویسند:
«...امر آب برای کشاورزی به حدی حیاتی است که در بعضی نقاط اساسا بنه تنها به خاطر آب تشکیل میشود و به همین دلیل هم به آن بنهء آبی میگویند،با این توضیح که تشکیل بنه حتما به آب بستگی ندراد،چرا (46)-مهدی هاشمی،کاظم ودیعی.نهضت تعاونی در ایران.تهران،1355.
(47)-هوشنگ ساعدلو.مسایل کشاورزی ایران.تهران،1357.انتشارات رواق ص 89.
که در دهات دیمکار،نیز بنهبندی وجود دارد.....»48
آقای صفینژاد از بنیادگذاران«بنهشناسی»در ایران دربارهء علت پیدایش بنهها مینویسند:
«بنه،صحرا،حراثه که در طول تاریخ کهن زراعی ایران در نیمهء شرقی کشور به وجود آمده و نظام یافته و شکل گرفته است،نتیجهء کمبود باران به مناسبت خست طبیعت در این منطقه و عکسالعمل پیگیر و تلاش مداوم روستاییان در مبارزه با طبیعت است که به خاطر»
نقشهء شمارهء 1 قلمرو بنهها،براساس تحقیق آقای صفی نژاد
* (به تصویر صفحه مراجعه شود) *جواد صفینژاد.مبانی جغرافیای انسانی.ص 294.
(48)-هوشنگ ساعدلو.اقتصاد کشاورزی.تهران،1347.شرکت تعاونی دانشجویان دانشکدهء اقتصاد.ص 85 و 86.
نیازهای زارعی خود،نظامهای تولید جمعی زراعی سنتی را در سراسر منطقه با اشکالی تقریبا همانند به وجود آوردهاند.....»49.
آقای صفینژاد در جای دیگر مینویسند:
«واحدهای تولید زراعی جمعی که نوعی تعاونیهای سنتی کهن میباشند منحصرا در منطقهء کم باران نیمه شمالی منطقهء شرقی به وجود آمدهاند....اگر مرز این واحدهای تولیدی زراعی را با خط همباران 300 میلیمتر مقایسه کنیم،مشاهده میشود که تقریبا و نه تحقیقات برهم منطبقند.
از انطباق خط همباران...با مرز بنهها مشاهده میکنیم که در بعضی نقاط نبایستی بنه وجود داشته باشد ولی دارد.(نقشهء شمارهء 2)بر این اساس بخشهایی استثنایی ایجاد میشود که بررسیهای عمیقتری را ایجاب میکند تا چگونگی آن آشکار شود».50
هم ایشان در کتاب«اسناد بنهها»مالکیت یک مالک واحد بر یک ده ششدانگی را یکی دیگر از دلایل اساسی پیدایش بنه قلمداد کردهاند.
«...ادارهء املاک خالصه در این منطقه مالک بر تعداد زیادی آبادیهای «تک مالکی»بوده و بدین سبب زمینهء پیدایی بنهها به وجود آمده،زیرا مالکیت یک مالک بر یک ده«تک مالکی»یکی از دلایل اساسی پیدایش بنه است»51.
اما آخرین استدلال نه برای پیدایش،بلکه برای گسترش بنهها را وجود مالکان غایب از ده دانستهاند.
«...مالکان غایب از ده این قبیل واحدهای زراعی(بنهها)را (49)-جواد صفینژاد.بنه.تهران،1353.انتشارات توس.ص بیست و یک.
(50)-جواد صفینژاد مبانی جغرافیای انسانی با اشاراتی به جغرافیای انسانی ایران. تهران،1363.دانشگاه تهران.ص 296.
(51)-جواد صفینژاد.اسناد بنهها.تهران،1356.دانشکدهء علوم اجتماعی و تعاون. ص هشت و نه.
نقشه شمارهء 2 انطباق خط همباران و مرز بنهها و بخشهای استثنایی براساس تحقیق آقای صفینژاد
(به تصویر صفحه مراجعه شود) *جواد صفی نژاد.همان منبع.ص 295.
«به منظور ادارهء بهتر املاک خود و کنترل آسانتر رعایای خود تشویق میکردند»52.
و بالاخره حسن ضیاء توانا مینویسد:
(52)- 4)-Ajami.Agrarian Reform,Modernisation and Agricultural Development in Iran ) . Aspenpersepdis symposium.Iran Past,Present and Futurs 1975.P.15 به نقل از:مصطفی از کیاء.جامعهشناسی توسعه و توسعهنیافتگی روستایی ایران. تهران.1365.اطلاعات.ص 99.
«این واقعیتی است که در نظام بهرهبرداری گروهی،کشاورزان حق مالکیت فردی بر روی زمین ندارند.این موضوع از یکسو در رابطه با مالکیت اشتراکی یا عمومی میباشد،که در ادوار باستان وجود داشته است،و به نظر بعضی از نویسندگان،شکلی از اشکال مالکیتهای اولیه است و امروزه نیز در میان جوامع کوچنشین مشاهده و اثبات شده است53. و از سوی دیگر در رابطه با مالکیتهای بزرگ که از کارگران روزمزد کشاورزی استفاده به عمل نمیآید.بنابراین جهات:در اینگونه مالکیتها توزیع و تفویض سالانهء مزارع صورت میپذیرد.این کار هم از لحاظ سازماندهی مناسبتر است،چرا که کنترل قطعات بزرگتر به وسیلهء گروههای تولیدی آسانتر میباشد تا اینکه قطعات کوچکتر مابین افراد توزیع شود و هم از لحاظ اقتصادی یعنی تقسیم محصول-حداقل برای مالک عمده-مزایای بیشتری در بر دارد.بههرحال،این مسأله قابل تعمق است که با تغییر،در نوع و روابط مالکیت در سیستان روش تولید گروهی نیز به سرعت از بین رفت،اما در زمینهای عمده مالکی باقیمانده است و به حیات خود ادامه میدهد.پس،عامل«روابط مالکیت»در این جریان از اهمیت ویژهای برخوردار میباشد»54.
گفتنی است که در حدود ده سال پیش نظری شبیه آنچه که در بالا ذکر شد توسط یکی دیگر از جامعهشناسان روستایی ایران در مورد «بنهبندی»اظهار شده است55*.
(53)- 5)Scholz 1976- ).
(54)-حسن ضیاء توانا.«نقش عوامل تولید در شکلیابی روشهای تولید گروهی و ساختار قدرت».مجموعهء مقالات سمینار جغرافیایی(شماره 3)ص 328.
(55)بیشبهه«بنهبندی»در کار زراعی در حیات روستایی ایران یادگاری از نظام تولید کهن زراعی میباشد و احتمالا زارعان ما در روزگاران بسیار کهن در زراعت به صورت دستهجمعی کار میکردهاند.تولید در اجتماع روستایی ما با این شیوهء کار زراعی بوده است، شاید این امر از وضع اقلیمی و دشواری تهیهء آب و به خصوص شیوهء آبیاری ناشی شده باشد...-
(به تصویر صفحه مراجعه شود) ترسیم:احمد فدائی
و بالاخره اینکه برخی پیدایش بنهها را در پیوند با پستی و بلندی زمین دانستهاند:
«دستهای دیگر آن را(پیدایش نظام تولید جمعی کشاورزی را)در رابطهء مستقیم با پستی بلندی ذکر کردهاند و گسترش آن را بیشتر در زمینهای جلگهای و شنی و نیز عمومیت نظام را در سرزمینهای پست و جلگههای دانستهاند»56.
در پایان باید افزود با همهء اهمیتی که مسأله آب و باران و دشواری آبیاری در تاریخ اقتصاد و فرهنگ ایران داشته،و با همهء احترامی که برای پیشگامان و تحلیل گران«بنه»قایل است،درست یا نادرست برا این باور است که:مسایل همچون کمبود آب و باران و دشواری آبیاری در «بنه»و یا فقر زارعین و عدم امکان تهیهء نیروی شخم به صورت انفرادی و یا نوع مالکیت و یا ضرورت مدیریت،هیچ کدام علت اولیه و نخستین پیدایش و گسترش این سازمانها نبوده بلکه علل یاد شده بهویژه مسألهء کمبود آب و باران و دشواری آبیاری و یا نیاز به نیروی کار فشرده در ق-در دورههایی که نظام بزرگ مالی در ایران حاکم بود در بهرهبرداری از زمین«بنهبندی» همچنان رواج کامل داشت و مالک برای نظارت بهتر به کارهای زارعی از کار دسته جمعی در زراعت پیوری میکرد.....»
[خسرو خسروی.جامعهشناسی روستایی ایران.تهران 1358.انتشارات پیام (چاپ سوم).ص 82].
نزدیک به همین مبحث نک به دلایل پیدایش«جفت»در روستاهای ایران در:
لمپتون.مالک و زارع در ایران.ص 38-42.
*در واقع مسألهء تعویض هر سالهء زمین که آقای ضیاء توانا به آن اشاره کردهاند به مسئلهء«بنهبندی»برمیگردد.گرچه اغلب بین«بنهبندی»و وجود«بنهها«(اعماز بنههای کامل و بنههای میانین)ارتباط نزدیکی وجود دارد و در گذشتههای دور لزوما چنین بوده است.
(56)داودی و طالبی علیرضا:پایاننامهء تحصیلی بهمنماه 58-دانشکده ادبیان مشهد-به راهنمایی دکتر سیروس سهامی.
زمانی کوتاه و یا نوع مالکیت بر ابزار تولدی و نحوهء اعمال مدیریت و غیره تنهاسب تداوم و ابقاء اشکال قدیمیتر اینگونه تعاونیها با کار کردهای نوین و اغلب محدودتر آنها شده است.
ظاهرا،موجهترین دلایل پیدایش بنهها،در برخورد با واقعیاتی که تاکنون از بنهها میدانیم-که نسبت به وسعت و تفاوتهای فرهنگی و جغرافیایی ایران چندان هم زیاد نیست-اگر کاملا رنگ نبازند،بسیار کمرنگ خواهند شد.
واقعیات موجود نشان میدهد که با حذف و یا تغییر هریک از عواملی که بهعنوان دلیل پیدایش بنهها ذکر شده است،بنهها باز به زندگی خود ادامه دادهاند،و یا برعکس در مواردی باوجود ابقاء عوامل یاد شده،بنهها از میان رفتهاند.
برای نمونه اگر دلیل پیدایش بنه را آنچنانکه پطروشفسکی معتقد است،ناتوانی خانوادهء روستایی در خرید نیروی شخم(گاو نر،گاو کار، ورزاب)بدانیم خواهیم دید که این عامل در مناطق مختلف ایران و گاه حتی در یک منطقهء واحد به شکلهای گوناگونی دیده میشود.
در برخی بنهها هر عضو دارای یک رأس گاو کار میباشد.مانند برخی«یازوها»(بنههای همترازانه)ی57در دهستان سر ولایت نیشابور58 و برخی بنهها در جنوب تهران مانند بنههای روستای«اراد»«فشاپویه»59 و برخی حراثههای بردسیر کرمان60و صحراها(بنهها)ی تربت جام61.
در برخی بنهها«سربنه»(زعیم)دارای یک جفت گاو بوده،در (57)-نامگذاری از نگارنده است.نک به:گونهسفارشی بنهها در قسمت دوم همین مقاله.
(58)-نک به:محمد حسین پاپلی پزدی-جلیل حسنپور رضوی.«یازو(نمونهای از نظام سنتی بهرهبرداری در شمال خراسان).مجموعهء مقالات سمینار جغرافیایی(شمارهء 3) ص 396.
(59)و(60)و(61)-جواد صفینژاد.بنه.ص 158 و 105 و 106.
حالی که چند عضو دیگر فاقد آن بودند،مانند«حراثهها»(بنههای ناهمترازانه)62در روستاهای حاجیآباد بندرعباس همچون روستای «جایین»63.و گاه سربنه دارای دو جفت(دوبند)گاو کار و تعداد زیادتری الاغ بود،مانند«حراثه»های جلگهء نوق رفسنجان64.
باید توجه داشت،که در بعضی مناطقی،که چندان هم کم نیستند، کشاورزان خرده مالک جزء و متوسط(دهقانان)و کشاورزان صاحب- نسق(رعایا)با داشتن یک جفت گاو و حتی یک رأس به شکل تکخانواری به کشت و زرع میپرداختهاند.
در برخی مناطق نیروی شخم(گاو کار)موردنیاز توسط ارباب تأمین میشده است.این مسأله در مورد واحدهای زراعی ارباب تک خانواری نیز صادق بوده است،همچون برخی بنههای ارباب رعیتی جنوب تهران65 و یا برخی یازوهای شمال خراسان(بندار و دهقانی)66.
در برخی مناطق قشر ثالثی گاو کار را وارد بنه میساخته است،مانند گاوبند در بنههای گاوبندی جنوب تهران67و یا قشر«گودار»در «پاگاو»ها و سیستان68که احیانا همین«پاگاوها»پایهء اصلی اظهارنظر پطروشفسکی دربارهء پیدایش بنهها بوده است69.
جالب اینکه در سیستان و«غیراز اشکال تولدی گروهی(با گاو)،» نوع بسیار محدودی از بهرهبرداری زمین بهگونهء فردی به نام«گلگیر» (62)-نامگذاری از نگارنده است.
(63)و(64)-برپایهء کار میدانی نگارنده.
(65)-نک به:جواد صفینژاد.بنه.ص 70 و 10.
(66)-نک به:محمد حسین پاپلی یزدی-جلیل حسنپور رضوی.منبع پیشین.ص 400.
(67)-جواد صفینژاد.بنه.ص 70.
(68)-حسن ضیاء توانا.«نقش عوامل تولید در شکلیابی روشهای تولید گروهی و ساختار قدرت».مجموعهء مقالات جغرافیایی(شماره 3).ص 322.
(69)-نک به:پطروشفسکی.کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول،ص 549.
نیز جود داشته که بهرهبرداری از آن به وسیلهء اعضای خانواده یا گلگیر- کار و یا استخدام کارگر صورت میپذیرفته است70،که نیروی شخم در این واحدهای زراعی فردی نیز توسط«گودار»تأمین میشده است71.
زیاده بر این در برخی بنههای دیمکار شخم با الاغ،شتر و اسب نیز انجام میگرفته72.و قیمت الاغ اغلب نصف قیمت گاو نر بوده است و در- ضمن وجود همیاری در«گاو به گاو»میتوانسته در بر طرف کردن کمبود نیروی شخم بسیار مؤثر باشد73.
به این تفاوتها،وجود بنههای خرده مالکی قبل و بعد از اصلاحات ارضی،با وضعیت اقتصادی مناسب و برخی بنههای در حال گسترش در جنوب خط خرما،با بازده اقتصادی بالا و استفاده از نیروی ماشین و تراکتور را باید افزود.
همچنین در مورد«دشواری آبیاری»که در نظریهء پطروشفسکی انعکاس یافته و سپس توسط برخی محققان ایرانی تکرار شده،باید گفت: اصولا بسیاری از بنههای ایران دیمکار بوده74و یا در آبیاری با دشواری چندانی روبرو نبودهاند،و در برابر روستاهای زیادی با مشکلات فراوان آبیاری آبرسانی و آبیاری مانند«فاویان»گلپایگان75و«فرزیان» (70)-حسن ضیاء توانا.منبع پیشین.ص 329.
(71)-همان منبع.ص 232.
(72)-هوشنگ ساعدلو.اقتصاد کشاورزی تهران،1347.دانشکدهء اقتصاد دانشگاه تهران. (پلیکپی).ص 84 و 85.
(73)درباره«گاو به گاو»(همگاوی)نک به:مرتضی فرهادی.«فرهنگ یاری در کشتکاری».ماهنامه جهاد.ش 83(بهمن 1364).ص 37 و 43.
(74)-هوشنگ ساعدلو.منبع پیشین.ص 84 و 85 و 93 و:
پاپلی یزدی-حسنپوررضوی.«یازو».مجموعهء مقالات جغرافیایی(شماره 3). ص 379 و 380.
(75)-دربارهء نحوهء سنتی،آبیاری در«فاویان»نک به:مرتضی فرهادی.«یاریگریها و خودیاریهای سنتی در زمینهء آب و آبیاری در ایران».ماهنامهء زیتون.ش 44(اسفند)-
الیگودرز76«نیمور»و«باقرآباد»محلات77،حداقل در پیش از اصلاحات ارضی فاقد بنه بودهاند.
و یا اگر کمی میزان بارندگی را،دلیل پیدایش بنه بدانیم،میبینیم انواع بنهها چه در مناطق پرباران غرب و شمال و چه در مناطق کمتر از 200 میلیمتر وجود داشتهاند.همچون بنه دیمکار همترازانه در روستاهای ساری با حدود 800 میلیمتر باران سالیانه78و بنههای برنجکار در(گوشته گاوشته)در روستاهای آمل و بابل79.
ضمنا توجه به شکلهای ساده شده و تحلیل رفته و اشکال میانین و حد وسط«بنه»که هنوز نیز بقایای ان در بسیاری از مناطق ایران قابل مشاهده میباشند،نشان میدهد که قلمرو بنهها هرچه به گذشته بر گردیم وسیعتر بوده و هماکنون نیز از آنچه که تا به حال گمان میرفته گستردهتر است،به عبارت دیگر با گذشت زمان قلمرو بنهها کوچکتر شده،در حالی که میزان بارندگی در این مدت اگر کمتر نشده باشد،بیشتر نشده است.
در ضمن گرچه برخی از مناطق ایران از نظر بارندگی جزو مناطق خشک به شمار میآیند،اما همین مناطق جزو مناطق پر آب ایران محسوب میشوند مانند خوزستان و فارس و جالب اینکه برخلاف تصورات قبلی در این دو منطقه همچون مناطق پرباران و پر آب ساری و آمل و بابل و برخی شهرهای آذربایجان تعداد زیادی از انواع بنه،اعماز بنههای ق-(1363).ص 41 و 59.
(76)-همان منبع.
(77)-نک به:مرتضی فرهادی.«جوی روبی و بیلگردانی در تیمور محلات». نامهء فرهنگ ایران.دفتر یکم(1364).
(78)-پاپلی یزدی-حسنپور رضوی.«یازو».مجموعهء مقالات جغرافیایی.
(79)-ناصرالدین ظاهری.«گاوشته در مناطق دشت سرآمل و بهویژه در روستای رشکلا» «کدبنن»(کار دانشجویی با نظارت نگارنده).1367.(دستنوشته).
کامل80و بنههای میانین81و حتی بنههای برنجکار82گزارش شده است.
آنچه تا حال در رد دلایل بنهشناسان دربارهء چگونگی پیدایش بنه گفته شده،در موردنظریهء پیدایش بنه به خاطر وجود نظام بزرگ مالکی و ششدانگی بودن(تک مالکی)برخی روستاها نیز صادق است،و میتوان گفت که مالکیت و مدیریت ناشی از آنکه به شکلهای گوناگون اعمال میشده است،در برخی مناطق میتوانسته سبب تقویت و تداوم و بنهها و یا تضعیف و فرسایش آنها شود.
آنان که اصلاحات ارضی را تنها سبب نابودی بنهها و در نتیجه پیدایش بنهها را به خاطر نظام بزرگ مالکی میدانند از این واقعیتها غافل بودهاند که:
اولا،وجود بنههای میانین و آثار بنههای متلاشی شده،پیشاز اصلاحات ارضی نشان میدهد،که از دههها و حتی سدههای پیش و به- دلایل گوناکون به تدریج از شدت و وسعت قلمرو بنهها کاسته شده،و اصلاحات ارضی در حقیقت،ضربهء آخر و نقطهء عطفی در این تلاشی بوده است.
ثانیا:برخی از عواملی که در تلاشی بنهها مؤثر بودهاند،عملهایی هستند که اصولا شرایط و زمینهء سیاسی و اجتماعی و اقتصادی اصلاحات ارضی را چه در جوامع جهانی و چه در ایران فراهم ساختهاند.
ثالثا:وجود بنههای خرده مالکی چه قبل از اصلاحات ارضی83و چه (80)-لمپتون.مالک و زارع در ایران.ص 644.
(81)نک به«بن کو»در:سیروس سلمانزاده.«نوآوری در نظام کشاورزی سنتی شمال خوزستان».مجلهء علمی کشاورزی.ش 4(آبانماه 1356).
(82)-غلامحسین صالحی.منوگرافی ده«چم ریخان»ایذه.پایاننامه لیسانس. 1351 دانشکدهء علوم اجتماعی دانشگاه تهران
(83)-مرتضی زارعی.بررسی وضع بنه در روستای ولیان.پایاننامهء لیسانس.تهران دانشکدهء علوم اجتماعی.(نسخهء ماشین شده).و:
و نک به:صحراها(بنهها)ی روستای«دامغان»تربت جام در،صفینژاد.بنه.ص 241.
بعد از آن84و رشد بنههای«مهاجرکار»و«صیفیکار»در جنوب خط خرما85نشان میدهد که دلایل فرسایش و تداوم و گسترش بنهها،به تبیین دقیقتر و سببجویی همهجانبهتری نیازمند است.
بهطور فشریه میتوان گفت:
اولا:عوامل پیدایش بنه با عوامل تداوم آن متفاوت است.عوامل پیدایش بنه همچنانکه برخی بنهشناسان اشاره کردهاند86به مسایل تاریخی و بهویژه ماقبل تاریخی زندگی بشر و از آن جمله ایرانیان باز میگردد و دلایل خاص خود را دارد.
ثانیا:عوامل تداوم بنه گوناگون بوده و از مکانی به مکان دیگر و از زمانی به زمان دیگر فرق کرده و هرکجا که عامل و یا عواملی از گروه عوامل تداوم بنه حذف شده،عامل و یا عوامل دیگری جایگزین آن شده است.
ثالثا:عوامل تداوم بخش نیز به درستی شناخته شده نیست و همهء عوامل حتی در یک نوع و در یک منطقه به پژوهشهای بیشتری نیازمند است.
عجالتا به نظر میرسد که جز عامل قوی اما خاموش«سنت» (شیوههای قومی و عادات اجتماعی کهن)و پتانسیل فرهنگی حاصل از آن و عامل ضرورت اقتصادی«که لفظ عامی است برای بسیاری از دلایل» (84)نک به:صفینژاد.بنه و عجمی.ششدانگی.ص 61 و 62 و سیروس سلمانزاده منبع پیشین.و پاپلی یزدی-حسنپور رضوی.منبع پیشین.و:
خسرو خسروی،جامعهشناسی روستایی ایران.تهران،1358.انتشارات پیام.ص 86 و 87 و 92.
(85)-نک به:سیروس سلمانزاده.همان منبع.و براساس کار میدانی نگارنده در «حاجیآباد»بندرعباس.
(86)-نک به:خسرو خسروی.جامعهشناسی روستایی ایران.تهران،1358.انتشارات پیام.ص 82.و.حسن ضیاء توانا.همان منبع.ص 328.
یاد شدهء بنهشناسان،که در هرکجا به شکلی خود را نشان میدهد،جایی به شکل نیاز به کار فشرده،در یک زمان و یا زمانهای متعدد،مانند نیاز به نیروی انسانی فراوان و فشرده در بنه برنجکار(قراع،گاوشته،گوشته) و یا نیاز به نیروی فراوان گروه برای وجین علفهای هرز در بنههای دیمکار(همازی)در شمال ایران87،و یا به خاطر صرفهجویی در مصرف آب کشاورزی،و یا دشواری آبرسانی از منابع آبیاری تا کشتزار و یا دشواری آبیاری،و بالاخره کمبود نیروی شخم و یا دلایل کمتر پنهان و بیشتر آشکار اقتصادی دیگر.و عامل«مدیریت»که ممکن است از کانال مالکیت(اعماز مالکیت فردی و دسته جمعی)و یا از کانال سنت و یا هردو اعمال شود،باید به دنبال عوامل مجهول اجتماعی دیگر در تداوم بنهها بود.
کار بر روی«تعاونیهای سنتی»در ایران بسیار نو پا است،بیشک با تراکم کار در زمینه بنهها از سویی و سایر«تعاونیهای سنتی»همچون «واره»و«مال»از سوی دیگر و همچنین مطالعهء بیشتر بر روی سایر «یاریگریها»(«خودیاریها»،«همیاریها»و«دگریاریها»)راه برای تحلیل دقیقتر و همهجانبهتر بنهها هموار خواهد شد.
(87)-پاپلی یزدی-حسنپور رضوی.همان منبع.ص 380.
پایان مقاله