مردم‌نامه با همکاری خانۀ اندیشمندان علوم انسانی، مؤسسۀ اکنون، مدرسۀ نوروزگان، دفتر معماری آبانگاه و کانون جهان ایرانی دانشگاه تهران، شنبه ۱۰ خرداد ۱۴۰۴ نشست نخست از سلسله نشست‌های کرآبی را برگزار کرد. قرار است در این نشست‌ها دربارۀ آب گفت‌وگو شود. نشست نخست به موضوع «تاریخ فرهنگی آب در ایران» اختصاص داشت. همچنین در […]

دو نوع جامعه و فرهنگ داریم که یکی بسیار کهن با محوریت اصلی “کنش‌های متقابل پیوسته”، انواع یاریگری و همانندگردی و سبقت‌جویی منزلتی است و دیگری جوامع جدیدتر و ناهمگون پس از اختراع کشف آهن و سازمان‌های حکومتی جداشده از سازمان قبیله‌ای با محوریت اصلی “کنش‌های متقابل گسسته” (رقابت، ستیزه و جنگ) است. البته امروزه هیچ یک از این دو جامعه و فرهنگ به شکل ناب وجود ندارند، اما “اصل بقایا” وجود آنها را در گذشته به اثبات می‌رساند و ترکیبات بیشتر سفید یا متمایل به سیاه آنها هم اکنون در جهان قابل رصد می‌باشد.
مؤلف دریافته است که برخلاف اغلب نظریات رایج، تکنولوژی با وجود پیچیدگی و پیشرفت فراوانش هرگز به مرحله خودمختاری و به قول روستاییان ایران به حد افسارکندگی نرسیده و “افسار سرخود” نشده است و دقیقاً تحت انقیاد نظام خالق و سفارش دهنده و خریدارش قرار دارد. همچنان که تکنولوژی در جوامع سنتی نیز نمایندگان متجسد و تبلور فرهنگ خویش بوده‌اند.
هر یک از این دو نوع جامعه و فرهنگ، تکنولوژی‌های مورد علاقه و روابط اجتماعی پذیرفته شده با دیگران و طبیعت، ارزش‌ها و هنجارهای عینی شده خود و سبک زندگی خاص خود را دارند و همساز با فرهنگ به کشف و اختراع سازگار با اقلیم و فرهنگ و اقتصاد خود برمی‌خیزند و خصلت‌های جامعه و فرهنگ خود را در تکنولوژی‌های موردنظر ساخته شده یا برگزیده‌شان به یادگار می‌گذارند.
“کی”[۱] و “کاریز”[۲] بهترین مصداق مجموعه‌ای از نظرات و پیش‌فرض‌ها و اکتشافات و اختراعاتی است که در ایرانِ دارای اقلیم خشک و نیمه خشک در دوران تولید غذا (بوستان‌کاری، کشاورزی و دامداری) اختراع شده و به بسیاری از کشورهای نظیر در جهان اشاعه یافته است که دارای فرهنگ جمع‌گرایی و مشارکتی بوده‌اند.
مسئله آن است که در پانصد سال گذشته و به ویژه پس از انقلاب صنعتی در انگلستان، نظام سوداگری، استعماری، نظریات شرق‌شناسانه و اروپامحورانه خود را با نام‌های گوناگون و از آن جمله، دبستان نوسازی پیشامتقدم خود را به جوامع و کشورهای توسعه نیافته و به ویژه کشورهای دارای منابع سرشار خام مورد نیاز آنها، تحمیل کرده تا هم افتدار علمی و تکنولوژیکی خود را به اثبات برسانند و هم برای محصولات ساخته شده خود بازارهای پایدار و پرتقاضا فراهم کنند. چنین اقداماتی سبب ویرانی نظامات چندین و چندهزارساله کشاورزی و سازمان‌ها و منابع آبیاری این گونه کشورها همچون ایران شده و مهمتر از همه به طبیعت و زیست‌بوم و اکوسیستم‌های چنین کشورهایی زیان‌های جبران‌ناپذیر بسیاری وارد شده است و در نهایت همه گناهان به گردن تکنولوژی نهاده شده که نوع خلاقانه‌ای برای تبرئه نظام سوداگری – استعماری است.
میشل فوکو فیلسوف و جامعه‌شناس فرانسوی به درستی این مسئله را بازشناسایی کرده بود که قدرت جدید هرگز نمی‌خواهد دیده شود. این مقاله پیش از همه می‌خواهد در این دگردیسی‌ها و تغییرات خواسته و غالباً ناخواسته، خواننده داننده “قدرت / دانش / تکنولوژی” را با هم نظاره‌گر باشد. وظیفه این نوشته، همچون مقاله مفصل ما در ویژه‌نامه آب فصلنامه علوم اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی نشان دادن دست پنهان و استتار شده قدرت یک کاسه و تک قطبی شده نظام سوداگری – استعماری در پشت صحنه تغییرات مهم در کشورهای نظیر ما است که بدون فهم آن، جستن راه‌های برون رفت از مشکلات گوناگون و از آن جمله مشکلات محیط‌زیست در جهان و کشورهایی چون ما، بسیار دشوار خواهد بود.

[۱]. قنات تمام آفتابی.

[۲]. قنات معمولی دارای کوره (رائین) و میله (چاه)

گفتنی است که اکنون ۶ سال از پیشنهاد و تصویب این ویژه‌نامه گذشته است و مجله با سختی بسیار توانسته است پس از ۶ سال این ویژه‌نامه را برای چاپ و استفاده مخاطبان آماده سازد. علت به درازا کشیده شدن این کار، محدودیت‌ها و قیدهای موضوعی دو فصلنامه مزبور است. عنوان دانش‌ها و فن‌آوری‌های بومی دو فصلنامه ایجاب می‌کند، که حتی مانع چاپ برخی از مقالات مردم‌نگاری و مردم‌شناسی آب نیز می‌شود. برای مثال «عروسی آب»، «حضور آب در آیینه‌های ایرانی و یا در جشن پایان لایروبی و حکومت زنان در سامن ملایر» و یا «بیل گردانی، آخرین بازمانده یک ورزش پهلوانی و آئینی» که همه این‌ها نام مقالات مؤلف است که در مجلات گوناگون ایران پس از انقلاب اسلامی به چاپ رسیده‌اند، که نمی‌توانند در دو فصلنامه دانش‌های بومی ایران چاپ شوند. چنین مقالاتی هم بایستی در حوزه دانش‌ها و فن‌آوری‌های سنتی قرار گیرند و هم باید مربوط به آب و ایران باشند. بنابراین فصلنامه برای این‌که هم ویژه‌نامه را به‌جایی برساند و همسطح کار افت نکند و هم کار، پیوند خود با نام دو فصلنامه را حفظ کرده باشد، ناچار شد، چندین بار نوبت را از شماره ویژه نامه آب، ستانده و به شماره‌های معمولی دو فصلنامه بدهد، در نتیجه این چند بار جابجایی،چاپ ویژه نامه آب از شماره ۷ به شماره ۱۲ رسید. حال در نظر بگیرید که صاحبان مقالاتی که نوشته‌های آنها از جانب دو فصلنامه پذیرفته‌ شده است چقدر باید صبوری دهقانی داشته باشند و چشم‌انتظار مقالاتشان بمانند. با نگاهی به تاریخ پذیرش این مقاله‌ها می‌توان بندی از شعر انگور[۱] نادر نادرپور را  در وصف این شماره بیان کرد: «چنین آسان مگیریدش / چنین آسان منوشیدش».[۲]

در تمدن کاریزی آخربینی و اندیشه درازمدت بر منافع آنی و کوتاه‌مدت می‌چربد. این اندیشه درازمدت، هم خود را در سرمایه‌گذاری و احداث کاریزِ بسیار “نیروبَر” و “زمان‌بَر” و “سرمایه‌بر” نشان می‌دهد و هم در کشت‌های دیر بهره همچون درخت‌کاری و باغداری که نمودِ عالی آن را در کشت “گردوی ایرانیِ”‌ بسیار دیربهره اما دراز بهره و زیاد بهره، می‌توان دید و هم در پدیده چشم‌گیر وقف آب در ایران. کاریز با روستانشینی و نظام دهقانی و حقوق صاحب نسقی (حق ریشه)، سهم بری و کار دسته‌جمعی و فرهنگ مشارکتی بر زمین، سازگار است و مکینه(چاه عمیق)، سازگار با سرمایه‌داری ارضیِ مبتنی بر اجاره‌داری و کارگر کشاورزی مزدبگیر و یا اجاره کاری است، که شرایط فشار بیشتر بر طبیعت برای بهره‌کشی زیادتر در کوتاه‌مدت را میسر می‌سازد و سازگار با طرز تفکر فردگرایی و خودخواهی و خودشیفتگیِ نظام سوداگری – استعماری است که تسلط بر دیگران و تسلط بر طبیعت را در نظر مجاز و در عمل مفید می‌یابد.

تهران- ایرنا- در سرزمینی که روزگاری فرهنگ کاریز و مشارکت تمدن‌آفرین بود امروز نه صدای آب شنیده می‌شود و نه تصویر آن دیده می‌شود؛ کارشناسان در نشستی تأمل‌برانگیز از کَرآبی و کورآبی سخن گفتند، فاجعه‌ای که تنها با احیای فرهنگ یاری‌گر و شنیدن صدای واقعی بحران شاید بتوان برای آن راهی یافت.

شنبه ۱۰ خرداد سالن فردوسی،خانه اندیشمندان علوم انسانی.

مردم‌نامه با همکاری خانۀ اندیشمندان علوم انسانی، مؤسسۀ اکنون، مدرسۀ نوروزگان، دفتر معماری آبانگاه و کانون جهان ایرانی دانشگاه تهران برگزار می‌کند: کرآبی سلسله‌نشست‌های گفت‌وگو دربارۀ آب نشست نخست: تاریخ فرهنگی آب در ایران سخنرانان 🔸ژاله آموزگار 🔸مرتضی فرهادی 🔸محمدصادق دهقانی 🔸داریوش رحمانیان 🔹مدیر نشست: امید شمس 🔺همراه با نمایش مستند تالان 🕓 شنبه، ۱۰ […]

سخنرانی دکتر حسین میرزایی عضو هیأت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی عنوان: ضرورت‌ها، امکان‌ها و چالش‌های نگاه بوم‌گرا چهارشنبه ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ https://t.me/ir_sociology/65   سخنرانی دکتر مانی کلانی عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی عنوان: چگونه اندیشه فرهادی در زمین ایران به بار می‌نشیند؟ تأملات و راهکارها چهارشنبه ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ […]

هفتمین مرحله از سلسله نشست‌های جامعه‌شناسان ایرانی و جامعه ایرانیبررسی و نقد آثار، افکار و کنشگری دکتر مرتضی فرهادینشست دوم سخنرانان:علی محمد سرمدی: مدرس دانشگاهموضوع: عاشقی پرمعشوق، باشقایقی در خویشتن خویشسید احمد مرتضوی: رئیس مرکز علمی کاربردی صنعتی کاسپینموضوع: «بوم و بوجه»سیدحسین شهرستانی: معاون پژوهشی پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامیموضوع: بوم‌اندیشی و بوم‌سراییچهارشنبه ۱۰ اردیبهشت […]